Përmbledhje e Detajuar e Gjetjeve dhe Përfundimeve Paraprake të Misionit Ndërkombëtar të Vëzhgimit të Zgjedhjeve në Shqipëri (11 Maj 2025)
Ky dokument ofron një përmbledhje të detajuar të temave kryesore, ideve dhe fakteve më të rëndësishme të evidentuara nga “Deklarata e Gjetjeve dhe Përfundimeve Paraprake” e Misionit Ndërkombëtar të Vëzhgimit të Zgjedhjeve (IEOM) për zgjedhjet parlamentare të 11 majit 2025 në Shqipëri. Dokumenti thekson si aspektet pozitive, ashtu edhe ato shqetësuese, si dhe rekomandimet e adresuara dhe ato të paplota.
1. Konteksti Politik dhe Mjedisi Zgjedhor
Zgjedhjet u zhvilluan në një mjedis politik “tejet të polarizuar”, ku retorika e integrimit në BE u përdor si nga partia qeverisëse (PS) për të theksuar arritjet, ashtu edhe nga opozita për të shpërqendruar vëmendjen nga çështjet e brendshme si korrupsioni dhe rënia demokratike. Peizazhi politik dominohet nga Partia Socialiste (PS), e udhëhequr nga Kryeministri Edi Rama, dhe Partia Demokratike (PD), e udhëhequr nga Sali Berisha. U vunë re “akuza të shumta për presion ndaj votuesve, veçanërisht punonjësve publikë.” Gjithashtu, u shënuan arrestime të profilit të lartë për akuza korrupsioni, përfshirë ish-Presidentin Ilir Meta dhe Kryebashkiakun e Tiranës, Erion Veliaj, si dhe vendosja e masës së arrestit shtëpiak për Sali Berishën.
2. Kuadri Ligjor dhe Sistemi Zgjedhor
Kuadri ligjor ofron një “bazë adekuate për zhvillimin e zgjedhjeve demokratike,” megjithatë, “një numër mangësish dhe paqartësish pakësojnë qartësinë ligjore dhe krijojnë pasiguri në zbatimin e saj”. Ndryshimet në Kodin Zgjedhor, përfshirë votimin jashtë vendit (OCV), u bënë pa konsultime gjithëpërfshirëse. Shumica e rekomandimeve të vjetra të ODIHR dhe Komisionit të Venecias, si përbërja e komisioneve zgjedhore të niveleve më të ulëta dhe heqja e përgjegjësisë penale për shpifjen, mbeten të paadresuara, duke treguar “mungesë vullneti politik për reforma gjithëpërfshirëse”.
Sistemi i modifikuar zgjedhor, që kombinon lista të mbyllura dhe preferenciale, favorizon dy partitë më të mëdha dhe “kufizon ndikimin e votimit preferencial, duke u mundësuar liderëve të partive të ruajnë kontroll të konsiderueshëm mbi përfaqësimin parlamentar, pjesërisht për shkak të mungesës së demokracisë së brendshme partiake.” Gjykata Kushtetuese e gjeti sistemin kushtetues, megjithëse ai mund të rezultojë në “kontroll apo ndikim thelbësor të liderëve të partive mbi përfaqësimin parlamentar, pjesërisht për shkak të mungesës së demokracisë së brendshme partiake.”
3. Administrimi i Zgjedhjeve
Komisioni Qendror i Zgjedhjeve (KQZ) e administroi procesin në mënyrë “gjithëpërfshirëse dhe transparente,” megjithëse disa palë të interesuara e perceptuan KQZ-në si të politizuar. Votimi jashtë vendit, i prezantuar për herë të parë, u menaxhua “mirë,” pavarësisht marrëveshjes politike të vonë dhe disa çështjeve organizative. U vunë re ndryshime të vona të anëtarëve të emëruar nga partitë politike në komisionet e niveleve më të ulëta, sidomos në ditët para zgjedhjeve. Përdorimi i teknologjisë, si identifikimi biometrik (në të gjitha qendrat) dhe votimi elektronik pilot (në dy qarqe), u menaxhua në mënyrë transparente dhe të qëndrueshme. Megjithatë, “KQZ nuk publikoi asnjë informacion për testet e sigurisë, duke përfshirë fushën dhe metodat e përdorura në teste.” Shqetësime u ngritën nga opozita lidhur me mungesën e besimit në teknologji.
4. Regjistrimi i Votuesve dhe Regjistrimi i Kandidatëve
Procesi i regjistrimit të votuesve ishte transparent dhe listat u konsideruan “gjithëpërfshirëse dhe përgjithësisht të sakta,” me 3.7 milionë votues, duke përfshirë 245,935 të regjistruar jashtë vendit. Zgjerimi i të drejtës së votës për votuesit jashtë vendit shënoi “një hap drejt një pjesëmarrjeje më të gjerë elektorale.” Ndërsa 41,000 aplikime u refuzuan kryesisht për mungesë prove adekuate banese. Afati i vlefshmërisë së dokumenteve biometrike të identitetit u zgjat deri më 31 maj për të mundësuar votimin. KQZ regjistroi 8 parti dhe 3 koalicione, me 2,046 kandidatë gjithsej. U larguan 16 kandidatë për shkak të precedentëve penalë. Kuota gjinore prej 30% u respektua, me 38.5% të kandidatëve gra.
5. Mjedisi i Fushatës
Fushata ishte “përgjithësisht e qetë, por u karakterizua nga një diskurs konfrontues dhe polarizues,” veçanërisht online mes dy partive kryesore. Fusha e lojës nuk ishte e barabartë, pasi “partia në pushtet përfitoi nga përdorimi i gjerë i burimeve administrative dhe ndikimit institucional,” duke përfshirë heqjen e një numri të madh gjobash shtetërore pak para ditës së zgjedhjeve. Zyrtarët qeveritarë të lartë u angazhuan në një numër të madh ngjarjesh zyrtare që shpesh përdoreshin për mesazhe fushate, duke “mjegulluar kufirin mes shtetit dhe partisë.” U vunë re “akuza për presion ndaj punonjësve publikë, raste të frikësimit të mbështetësve të opozitës dhe keqpërdorim i rrjeteve të patronazhit,” si dhe “raporte për blerje votash, përpjekje për të ndikuar në mënyrë të papërshtatshme votuesit e margjinalizuar, dhe ndikim i pretenduar i elementeve kriminale mbi disa parti politike.”
Fushata në rrjetet sociale nuk ishte e rregulluar dhe “asnjë autoritet nuk u caktua për të zbuluar përmbajtje manipuluese të dëmshme.” Pavarësisht nënshkrimit të një Kodi Sjelljeje për Fushatat Dixhitale, disa konkurrues “shpërndanë përmbajtje ndarëse ose manipuluese,” ndërsa llogaritë e palëve të treta “raportuan sjellje të koordinuar joautentike në platformat online për të amplifikuar sulmet kundër opozitës.” Ndalimi i TikTok-ut nga qeveria më 6 mars kufizoi mundësitë e fushatës për disa kandidatë.
6. Financimi i Fushatës
Mungojnë “reforma gjithëpërfshirëse” dhe mangësitë në kuadrin rregullator “ndikojnë në transparencën e financimit të fushatës dhe barazinë e mundësive për partitë dhe kandidatët.” Ligji nuk rregullon në mënyrë specifike “huatë, fushatën online dhe shpenzimet e palëve të treta.” Asnjë nga garuesit nuk publikoi një bazë të dhënash me donacionet apo huatë, dhe KQZ nuk mundi të ndërmerrte veprime për shkak të “mungesës së instrumenteve ligjore për të zbatuar pajtueshmërinë me këtë dispozitë ligjore.” Mungesa e raportimit të ndërmjetëm dhe shqetësimet mbi efektivitetin e auditimit reduktojnë më tej transparencën.
7. Mjedisi Mediatik
Mjedisi mediatik mbeti “shumë i kufizuar,” me “pavarësinë, diversitetin dhe integritetin e përmbajtjes së lajmeve të minuar nga financimi jotransparent, pronësia e koncentruar, ndërhyrja në autonominë editoriale dhe ndikimi politik.” Ekziston “mungesa e raportimit të pavarur, duke minuar rolin mbikëqyrës të medias dhe mungesa e gazetarisë kritike.” Shumica e mediave perceptohen si të lidhura me partinë në pushtet. Shpifja mbetet vepër penale, dhe gazetarët vazhdojnë të përballen me raste shpifjeje. Dy partitë më të mëdha, PS dhe PD, “dominuan mbulimin e lajmeve.” Mbulimi i paatribuuar i fushatës ishte i përhapur, dhe “asnjë masë nuk u mor për ta adresuar atë.”
8. Zgjidhja e Mosmarrëveshjeve Zgjedhore
Komisioni i Ankesave dhe Sanksioneve (KAS) i trajtoi çështjet në seanca publike dhe transparente. Megjithatë, KAS zbatoi një “interpretim të ngushtë të rregullave për përdorimin e burimeve administrative,” shpesh pa sanksionuar praktika të tilla. Struktura e Posaçme Kundër Korrupsionit dhe Krimit të Organizuar (SPAK) luajti “një rol pozitiv në hetimin e korrupsionit zgjedhor,” dhe mekanizmi i ri i koordinimit mes SPAK, KQZ dhe Prokurorisë së Përgjithshme u vlerësua pozitivisht. Megjithatë, “disa bashkëbisedues të ODIHR EOM vunë në pikëpyetje efektivitetin e policisë në trajtimin e veprave zgjedhore dhe efektivitetin e përpjekjeve kundër krimit të organizuar të lidhur politikisht.”
9. Pjesëmarrja e Pakicave Kombëtare
Kuadri ligjor parashikon të drejta të plota për pjesëmarrjen politike të pakicave kombëtare. KQZ prodhoi materiale zgjedhore në gjuhët e pakicave kombëtare, por shpërndarja e tyre ishte “e kufizuar dhe nuk u vëzhgua të ishte gjerësisht e shpërndarë.” Disa parti të pakicave argumentuan se sistemi aktual zgjedhor ishte një barrierë për to. U raportua presion mbi komunitetet rome dhe egjiptiane për të shitur votat e tyre.
10. Vëzhgimi i Zgjedhjeve
Kodi Zgjedhor parashikon vëzhgimin nga shoqëria civile dhe ndërkombëtare. Mungesa e fondeve për shoqërinë civile lokale “kufizoi kapacitetin e tyre për të ndërmarrë një vëzhgim gjithëpërfshirës të këtyre zgjedhjeve, duke ulur nivelin e shqyrtimit të procesit zgjedhor.”
11. Dita e Zgjedhjeve
Dita e zgjedhjeve ishte “përgjithësisht e qetë dhe u menaxhua në mënyrë transparente,” por me “mungesë aderence ndaj procedurave në shumë qendra votimi” dhe “raporte për frikësim dhe nxitje që u ofroheshin votuesve.” Në 4.6% të rasteve, procesi u vlerësua negativisht për shkak të “mangësive procedurale dhe presionit ndaj votuesve.” U vunë re “shkelje dhe incidente të rënda,” përfshirë “një numër të konsiderueshëm incidentesh frikësimi dhe ndërhyrjeje të vëzhguesve dhe të afërmve të partive në proces, nxitje dhe pretendime për blerje votash.” Sekreti i votës u komprometua shpesh. Më shumë se gjysma e qendrave të votimit nuk ishin të aksesueshme për personat me aftësi të kufizuara për të votuar në mënyrë të pavarur. Votimi elektronik përgjithësisht u zhvillua pa pengesa, megjithëse “shumë votues dukeshin të panjohur me procesin,” dhe disa zyrtarë zgjedhorë nuk ishin të trajnuar në mënyrë adekuate. Transmetimi elektronik i rezultateve nga qendrat e votimit elektronik u anulua, dhe u krye një transmetim manual në nivel qarku. Numërimi i votave, megjithëse i rregullt në shumë vende, u shënua nga “disa mangësi procedurale dhe një atmosferë kaotike në disa vende.”
Përfundime dhe Rekomandime të Përgjithshme (të nënkuptuara)
Raporti thekson nevojën e vazhdueshme për reforma gjithëpërfshirëse zgjedhore, veçanërisht në lidhje me:
- Barazinë e fushës së lojës dhe parandalimin e keqpërdorimit të burimeve administrative.
- Rregullimin efektiv të fushatës online dhe financimit të saj.
- Sigurimin e një mjedisi mediatik të pavarur dhe pluralist, përfshirë dekriminalizimin e shpifjes.
- Zgjerimin e aksesit në mjete efektive ankimimi për mosmarrëveshjet zgjedhore.
- Përmirësimin e aksesibilitetit të qendrave të votimit dhe edukimit të votuesve, veçanërisht për personat me aftësi të kufizuara dhe pakicat.
- Sigurimin e trajnimit adekuat për stafin zgjedhor dhe zbatimin uniform të procedurave.
- Adresimin e shqetësimeve lidhur me blerjen e votave dhe ndikimin e elementeve kriminale.
Ky dokument paraprak shërben si një pikënisje për vlerësimin e plotë të zgjedhjeve, me një raport përfundimtar që do të ofrohet më vonë nga ODIHR.
