Shoqata “Malësia Adventure” më datën 23.04.2023., shënoi dy vjetorin e themelimit. Me këtë rastë organizoi një shtegëtimë në Sukë të Grudës, konkretisht me rrugëtimë; Katundi Selishtë – Shpella e Macës – Biga e Bletës – Shpella e Granicës – Gjygji i Madh (varrezë ilire) – Maja e Cigares – Maja e L’ mueme (Vorri i Vuksa Gelës) – Lagja Nikvuç, pjesë e katundit Muzheçk, Triesh – Guri i Gjo’ Dacit, Triesh – Shpella e Nagrivës – Biga e Velishës, katundi Selishtë. Gjatësia e shtegut 12km / 9h.
Në shtegtimë morën pjesë: Dom Gabriel Grabanica, Nrekë Gojçaj, dr.Anton Gjuravçaj, prof.Ridvan Garuci, prof.Renato Deda, gazetari Gjon Gjeka, Gjonson Simoni, Emanuella Martinoviq, Pjetër Lulgjuraj, Marija Lulgjuraj, Ardijan Gojçaj, Sara Pepgjonaj, Aleks Dushaj, Martin Nikollaj, Dorontinë Berishaj, Alen Berishaj, Izabella Martinoviq, Gabriel Vulaj, Martin Vulaj, Nrekë Lulgjuraj dhe Anton Pllumaj.
Shtegëtimi filloi në ora 09.30 duke u nisur nga fshati Selishtë.
Maja e Sukës së Grudës dhe pak nën maja L’mueme, janë dy motra të cilat kanë kënë, janë dhe do të mbeten krenaria e Grudës dhe mbarë Malësisë s’onë. Dhe derisa Maja e Sukës krenohet me naltësinë e vet mbidetare prej 1214m, maje L’mueme krenohet me vorrin e legjendarit Vuksa Gelës. Nën këto dy maje gjinden dy shpella të cilat me bukuritë e veta natyrore fascinojnë çdo njeri.
U nisëm në drejtim të pikes së pare vizituese, Shpellës së Macës. Hyrja në shpellë gjendet në lartësinë mbi nivelin e detit prej 780 metra. Shpella në fjalë është objekti më i madh speleologjikë në krejt Malsinë e Madhe në Malin e Zi. Gjatësia e sajë është rreth 250 metra. Shpella e Macës përbëhet nga galeri, kanale, salla shpellore, me dimensione të ndryshme. Shpella është e pasur me stoli të numërta dhe të llojllojshme speleologjike siç janë : stalaktitet, stalakmitet, shtyllat, draperitë, liqejet, vaskat me ujë, dhe format e tjera që shprehen me formë të rregullt dhe të parregullt. Sikur edhe herën e fundit fatkeqësisht në shpellë gjetëm gjurma të veprimeve të dorës së keqe. Duarët e të pashpirtëve edhe këtë herë si shumë herave të tjera kishin demtuar brendinë e shpellës duke thyer si forma të mëdha poashtu edhe forma të vogla akumuluese karstike. Këto veprime vandale janë për çdo gjykim. Trashigimia jonë natyrore por edhe ajo kulturore dhe historike është shumë e rrezikuar si nga banorët e Malësisë ashtu edhe nga të huajit. Këto veprime shprehin rraporte johumane ndaj pasurisë që na e ka dhuruar natyra. Gjithashtu duke krahasuar gjendjen e shpellës mes disa vizitave tona hetuam se shpella kishte pësuar ndryshime të mëdha edhe në aspektin tektonik. Nga tavani i epërm i shpellës ishte rrënuar sasi e madhe e masës shkëmbore e cila poashtu kishte dëmtuar përmbajtjen e sajë si në tavanin e epërm poashtu edhe në tavanin e poshtëm. Prandaj këshilljomë që vizituesit eventual të jenë të kujdesëshëm sepse paraqiten rreziqe potenciale të rrënimit të blloqeve shkembore të cilat mund të jenë edhe shumë fatale. Prandaj vizitues eventual kini kujdes, dhe mos kaloni ne sallen e tretë të shpellës, përtej liqenit!
Pas një qendrimi të shkurtër në Shpellën e Macës shtegtarët vazhduan nëpër shpatiet e Sukës drejt Bigës së Bletës dhe shpellës së Granicës ose siç e quajn ndryshe edhe shpella e Zef Peroshit. Para se të mbërrinim tek shpella ndaluam tek disa livadhe tarracore të blerueshme, vende shumë piktoreske dhe panoramike. Nën ne shtrihej katundi Llofkë, vendlindja e urtakut të Grudës Maxha Grishit (Bojaj), martirit të kishës katolike Dom Pjetër Gruda, aktorit të Hollywood-it Peter Malota, etj. Frati Grudës At Anton Harapi për Maxha Grishin shkruan: ‘’Por, si çdo kund, edhe në Grudë gjenden krahë për tu mbështetur. Kësaj radhe Maxha Grishi, si edhe shumë here të tjera, ia beh tek qela. Këto çaste takimi të miqve autori i përshkruan ngeshëm e me hollësi. Siç vë re frati, Maxha Grishi sikur donte me e ble me sy. Vlerësismet dhe gjykimet midis dy miqve të vërtetë ishin zemërçela, të shtruara dhe pa djallëzi. E po, ky ishte Maxhi për të cilin Anton Harapi thotë se: ‘’për urti e burrni të tij marë Gruda bante be’’. Përveç se ishte simpatik – vijon frati, ishte i shkueshëm, buzëqeshë, tanë llafe e gaze të hijeshëm, burrë bese me urti e dije të rrallë: e ndër të gjitha ai ishte edhe shqiptar i qitun’’. Çdo fjalë shprese e Fratit, Maxhit i ngjallte ndjenjë kënaqësie. I qeshej fytyra e shpirti, kur dëgjonte lajme të reja për mundësinë e bashkimit të Maleve të Malësisë me Shqipërinë. Fliste ambël e ngëshëm, saqë Patri në asnjë çast nuk ja bënte fjalën dysh. Po kush mund të mos i shkonte për shtati këtij daiu, i cili i gëzohej mikut më shumë se me ia falë gjysen e Podgoricës – thekson autori.’’
Ti kthehemi temës së shtegut…
Pas këtyre kujtimeve të së kaluares së Llofkës, u nisëm në drejtim të shpellës së Granicës. Ky objekt gjeomorfologjik nuk e ka edhe formën e shpellës tipike, por që shprehet me dimensione dhe formë të pazakontë për trojet tona. Shpella në fjalë ngjason në shpellën e Zezë që gjendet mes Kojës dhe Trieshit. Shpella nuk ka shumë stoli shpellore si pasojë e asajë që ajo është e hapur në pjesën e tavanit të epërm nga vjen ndikimi i temperaturave të jashtme të cilat pengojnë krijimin e bukurive speleologjike.
Në kohën e turkut kur kishat jan rrënue dhe manifestimi fetar publikisht asht kënë i ndaluem, meshtarët në këtë shpellë kanë çue Meshë dhe kanë krye ritet tjera fetare. Në të njerëzit, jo vec nga Suka, por edhe nga katundet Selishtë, Llofkë, Priftën, Pikalë, e Kshevë, kanë dijt me u mëshef në kohnat e luftave të ndryshme.
Kjo ka kene frigoriferi i atëhershem, ku asht ruejt ushqimi që mos te prishet prej të nxetit. Edhe pse Malësia e Madhe në shikimin e parë duket vend i vështir dhe i vobekët me jetue në të, ajo i ka bukuritë e pasunitë e veta për të cilat venalia ndoshta as nuk asht i vetdijshëm.
Shpella hymjen e ka te vogel, por në mesin e saj mbizotnon nji vrimë e rrumbullakët nëpër të cilën ditën depertojnë rrezet e diellit dhe shpellën e shendrisin aq fort sa nuk ka nevojë dritet. Loja e drites dhe e hijenave e ban me kënë shume atraktive. Meriton me e pa s’pakut çdo malësorë.
Ka edhe shpella tjera nëpër Malësi të Madhe, të cilat e meritojnë kujdesin tonë.
Ato jane pasuni e veçantë. Ato janë bukuria nëntoksore e Malësisë së Madhe. Bukurinë e Malësisë mund ta krahasojm me arren: Duhet ma parë me thye për me ardhë deri te thalbi – ta shijojmë frutin.
Tue u kthye nga kjo shpellë dhe tue meditue mbi atë që pamë, na ranë ndër mend katakombet e Rromës, ku besimtarët e asaj kohe e ruajtën dhe e dishmuen fenë nën tokë.
Mund të thohet se edhe Malësori, i shtym prej të njajtit motiv, si ata në kohën e Rromakëve, e zgjolli Malësin e Madhe si vend të vështirë jeteset, me mbijetue, me e ruejtë identitetin e vet fetar dhe kombëtar.
Dishmia e tyne kje nji stolisje ma shumë në bukurinë e Malësisë, që ia fali Zoti.
Që të mos i largohemi temës, i kthehemi shtegut të Sukës.
Pas disa minuta u nisem në drejtim të kullave të Lucë Gjeloshit, aty ku gjeti para nji shekulli mikpritjen dhe besën arkaike At Anton Harapi dhe ku e skaliti me germa të arta në kryeveprën e tij “Andrra e Prêtashit”, urtakun e Grudës siç e quajti në atë kohë Lucë Gjeloshin (Lulgjuraj).
Të shohim se çka shkruente At Anton Harapi mes viteve 1918-1919 kur ishte famullitarë i famullisë së Grudës: ‘’Një natë muzgu kur Gruda fillonte të përmbytej në përgjumjen e saj, autori i Andrrës së Prëtashit mbaroi darken ‘’grabitshëm’’, e si tebdil nga nana mësyu Sukën e Grudës dhe konakun e Lucë Gjeloshit. Udhëtimi natën nëpër një vend jo aq të njohur nuk e trand. Mesnatë, kur ‘’terri kishte mbëlue dhen’’, Patri arrin afër cakut që kishte mësy. Aty, siç thotë vetë: ‘’tu çuen peshë qëjt e hekurave, si t’ishin bishë t’egra’’. Qëndrimi i tij ‘’Pështetë për një shkamb’’, nuk shpreh lëkundje. Ishte kjo stepje për ta kujtuar zgjidhjen. Dalja e zotit të shtëpisë në shkallë dhe të heshturit e turret të qenve është spikatur me një përkushtim artistik duke ndërthurur në të traditën e moçme shqiptare të pritjes së mikut të vonë. Derisa në këtë terrin Luca kishte mbetur shtang në krye të shkallës e ‘’pa ba ver me gojë’’, autorin tone e përshkruan turre ndjesish. E gjithë kjo kohë e pamatur, por edhe e papritur për malësorin, si zakonisht, u kthye në një thirrje gëzimi, ‘’…po që malësori e mban gjithnjë në majë të gjuhës: ‘’Mirë se të ka pru Zoti’’. Gërshetimin e zakoneve të trashëguara me mënyrën e jetesës në Malësi të Madhe autori i paraqet me mjeshtëri. Shprushja e gacave të zjarrit, që i zoti i shtëpisë sapo ‘’i kishte pasë mbëlue’’ për ti gjetur gati për në mëngjes, përveç tjerash, rrëfen edhe për një kursim të fijes së shkrepësës në ato mote skamnore. Megjithatë, pritja e mikut në çfarë do kohe malësorin e lumturon, meqë, siç, thotë autori: ‘’për çdo mik do të shtrëngohet burri, e jo ma për frat’’. Rrymat e ndjesive të cilat pleksnin të zotin e shtëpisë nga frika ‘’se do t’u koritëte atë natë’’, sa shkonin e vinin. Deshira si dhe orvatja e tij me shkathtësi për ta pritur sa më mire mikun, janë përshkruar me hollësi dhe mjeshtëri të një vrojtuesi të thellë të psikologjisë së njeriut. Ato japin një pasqyrë të qartë të shpirtit të malësorit, i cili shkrihet për mik.
Atë Anton Harapi e di mire se s’do ta pyesë kush, b.f. ‘Për hajr kaq vonë?’’, andaj i bie trup duke kërkuar që Luca të dale me Të në Triesh. Pa mëdyshje. Puna do të kryhet edhe ‘’me më pasë ra mik njeri me njiqind gjaqe… e jo ma me ty; nana jo në Triesh, por edhe përtej kufinit, – përfundon i zoti i shtëpisë. Urata e përbashkët ishte pasqyrë e devocionit pas së cilës baca Lucë ‘’uronte dhe bekonte ropt e tryezën’’. Ajo që autorit tone i bënte edhe më shumë përshtypje
Ishte jeta e kësaj familje, e cila jetonte në ‘’një harmoni të bindshme, dashtëni të sinqertë’’. Robtë e kësaj shtëpie në rasa publike, siç vëren autori ‘’u dajshin në shëj për njerzi e urti’’, me një fjalë… ‘’ajo familje ishte pernjimend e lume’’.
Përjetimet e një nate të kaluar në një familje fisnike siç ishte kjo e Lucë Gjeloshit, ia mbushën shpirtin dhe e lumturuan Fratin e Grudës.
Ti kthehemi shtegtimit…
Nga këto kulla historike shtegu të çon nëpër nji pyllë qarri nëpër rrugicat zig-zage drejtë Gjygjit të Madh, tek mogila (varreza ilire) më e larta në këto anë, disa metra nën majen ma të naltë të Sukës. Gjygji i Madh dhe Gjygji i Vogël janë dy kodra nën majat e Sukës, mbi të cilat jan grumbuj gurësh. Legjenda për to dëshmon se në këto vende dikur në kohna shumë të lashta janë ba gjygje, vrasje me gurë.
Pas disa fotografimeve u nisem drejtë Majes së Cigares e cila mbizotëron me naltësinë e saj prej 1214m. të l.m.d., prej ku mund të shijosh malet e vjetra të Malësisë së Madhe dhe Bjeshkët e Nëmuna, me fushën e Cemit, të Zetës dhe Podgoricës, si dhe luginën e Palabardhit (Bjellopavliqit), dhe bjeshkëve të Kuçit dhe Vasojeviqit. Maja e Cigares asht edhe kufij klimatik, ku ndahen ose bashkohen klima kontinentale me atë mesdhetare.
Pas nji pushimi të shkurtër shtegtarêt u nisen drejtë majës së dytë ma të naltë të Sukës, asaj të Majes së L’mueme, që ka lartësinë mbi nivelin e detit prej 1170 metrash, në të cilën gjendet vorri i legjendarit Vuksa Gela, figure historike e shek.XVI. Sipas gojdhanave Vuksa Gela u la porosi të bijëve që mbas vdekjes të vorroset në majën e Sukës me qëllim që vorrin e tijë mos ta shkeli kama e kalit të turkut.
Në kthim u nisem drejt lagjes Nikvuç, aty ku qite tim e vetmja kullë, por qejt rojtar të kopeve të berreve (deleve) u çuan peshë kur na panë dhe u nisen në drejtimin tonë, grupi i shtegtarëve tê nxanun në befasi u stepen menjiherë në vend, të thuash si të ngrirë, duke menduar a jemi në realitet apo në andërr. Ky episode na kujton rastin e At Anton Harapit kur mësyn kullen e Lucë Gjeloshit nji shekull ma pare, qe e pershkruam ma naltë, si duket historia përsëritet. Sa hap e mbyll syt i zoti i kullës doli kundruell dhe me nji fishkëllim i qetësoj menjiherë deltarêt ilirë! I zoti i shpis Gjokë Marashi Gjokaj, doli dhe na priti te oborri i shpis duke na ftuar në kullën e tij siç e ka zakon tradita malësore. Pas pak u pershendetem me z.Gjokë dhe u nisem drejtë Qafë Nagrivës per tek nji monument disa shekullor, nji gur masiv i ngulur në tokë, thuajse aty ka mbij. Âsht Guri i Gjon Dacit, të cilin trieshjanët disa shekuj ma parë e kanë ngul si shenjë për vrasjen e kulshedrës nga trieshjani Gjon Daci. Pas disa fotografimeve dhe tregimit të kësaj legjende interesante, vazhduam për te Shpella e Nagrivës, dhe drejtë e poshtë në fshatin Selishtë.
Përreth masivit të Sukës gjendet një numër i madh i vendbanimeve fshatare, që tetritorialisht u takojnë bajrakut të Grudës dhe Trieshit, si dhe Fundnave të Kuçit. Grudës i takojnë fshatrat : Pikalë, Priftën, Llofkë dhe Selishtë.
Fshatrat: Vulan, Rabraj, Mjegotin, Llopar, Ledinë e Gubovdol i takojnë Fudnave. Ndërsa fshatrat: Rudinë, Nikmarash, Muzheçk me lagjen Nikvuç i takojnë zonës së Trieshit.
Fshatrat në fjalë gjenden në gjendje jo të volitëshme demografike sepse gjithënjë e më tepër janë duke u zbrazur nga procesi i emigrimit dhe migrimit. Kjo dukuri në demografi quhet “vdekja e fshatit”, ose ,,mortaja e bardhë,, si pasojë e mërgimit të të rinjëve me ç’ rast vjen deri tek “mplakja” e vendbanimeve fshatare. Kjo dukuri demografike nuk është karakteristike veç vetëm për fshatrat e zonës së Sukës por edhe për të gjithë fshatrat malore të Malslësisë së Madhe, rrethinave të Tuzit.
Botanisti i njoftun italian nga Firenca, Antonio Baldacci, i cili e përshkoi disa herë Malësinë e Madhe, gjatë shekullit të kaluar, bashkë me kolegun e vet të njoftun austrian, Kurt Hasert, thekson se vetëm Suka ka ma se 200 bimë medicinale të cilat kane mjalt në vedi. Ai për Malësinë tone thotë: ”PERVEÇ NATYRËS SË PASUN, E CILA MË KA IMPRESIONUE NË ÇDO HAP, NË KUJTESË MË KA MBETË MIKPRITJA ANTIKE DHE BUKURIA MALËSORE E KETIJ POPULLIT,E CILA RUHET E PAPREKUR DHE E PASTER TUE KENË E QENDRUESHME NDAJ QINDRA INVAZIONEVE NËPËR SHEKUJ”.
Studiuesi Baldacci, ka dijtë në Grudë e Triesh te fretnit me qendrue me ka disa muaj.
Këto fjalë shumë prekse. Dhe tue ndjekë logjiken e Baldaccit, dhe tue pa gjithë atë lloj bimet nëpër Sukë e Malësi, pyesim veten? A ka kund ujë si ujët e Cemit e të Vitojes? A ka mjaltë si mjalta e Malësisë? A ka ajer ma të paster se yni? A ka bukë ma të ambel se buka e kakinit? A ka raki kund në botë si rakia e shullajve te Malësisë? A ka djath e mazë si i bjeshkëve tona? A ka peshk si peshku i liqenit të Shkodrës e i Cemit? E pse atëherë tana keto t’mira po i braktisim? Bletët tona po vdesin, e bletët e huaja po thithin mjaltën e luleve tona?
Shoqata “Malësia Adventure” falenderojnë të gjithë ata që morën pjesë në aktivitetin tonë, si dhe ata që ndajnë pakëz kohë për ti përcjellur postimet e aktiviteteve tona.
Shkruan Anton Pllumaj.
